مقدمه
امروزه تولید محصولات کشاورزی در جهان برای تأمین غذا نسبتبه گذشته دشوارتر شده است. افزایش جمعیت و نیاز روزافزون به مواد غذایی در کنار ریسک بالای فعالیتهای کشاورزی، مسائل مهمی هستند که باید برای یافتن راهحلهای مطلوب برای آنها، روشهای نوین و مؤثری را جستجو کرد. ایجاد گلخانه برای تولید محصولات کشاورزی بدلایل متعددی مانند امکان کنترل عوامل اقلیمی، کاهش اثرات سوء پدیدههای اقلیمی، استفاده مؤثرتر از منابع آب و خاک، امکان کاربرد مناسبتر سایر نهادهها و امکان تولید خارج از فصل، افزایش کیفیت و سلامت محصول، بالا بردن صادرات غیرنفتی و واردکردن ارز، جایگاه ویژهای به این نوع از تولید داده است بطوریکه کشت گلخانهای بعنوان یک روش تولید متفاوت با بهرهوری زیاد، در سالهای اخیر بویژه در مناطق کم آب نظیر اقلیم ایران، مورد توجه جدی قرارگرفته و در حال توسعه است. افزایش عملکرد در واحد سطح و در نتیجه افزایش قابلتوجه در بهره وری آب، از جمله مواردی هستند که در گلخانه ها اهمیت ویژهای دارند.
اصولاً گلخانههای تجاری با هدف تولید انبوه و اقتصادی سبزی و صیفی، گیاه زینتی و میوه ایجاد میشوند. برای مهیا شدن شرایط محیطی مناسب در داخل گلخانه ها، انتخاب محل مناسب، نوع سازه، پوشش و تاسیسات بکار رفته در آن و نیز مدیریت و نحوۀ بهره برداری از گلخانه ها اهمیت دارند. انتخاب محل مناسب (از نظر وجود راههای ارتباطی وحمل و نقل، دسترسی به سوخت مصرفی بویژه گاز برای کشور ایران، وجود منبع مناسب آب و کیفیت آن، نور و جهت تابش)، بازاریابی و بازاررسانی مناسب، وجود فناوریهای مناسب کاهش ضایعات و حمل و نقل از ضروریات مهم در توسعه گلخانه ها است.
مطالعات صورت گرفته در مؤسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی نشان میدهد که با توجه به تولید خارج از فصل، عمده مصرف انرژی در گلخانههای ایران، مربوط به سیستم های گرمایشی است. میانگین مصرف انرژی در گلخانه های ایران نسبتاٌ بالا است و این موضوع باعث شده تا سهم انرژی در قیمت تمام شده محصول، در پارهای از موارد آن را غیرقابل رقابت با تولیدات گلخانه ای دنیا گرداند.
علاوه بر مصرف بالای انرژی در گلخانه های ایران، مواردی مانند کمبود دانش فنی بهره برداران، توسعۀ گلخانه ها در اقلیم های نامناسب و عدم استفاده از سازه و تجهیزات گلخانه ای مناسب و به روز، باعث شده است تا عملکرد محصول در این گلخانه ها در مقایسه با میانگین جهانی پایین تر باشد. ادامۀ همین رویه در سالهای آتی، روند رو به رشد مصرف انرژی های فسیلی و آلاینده های محیط زیستی را بدنبال خواهد داشت.
باتوجه چالش ها و مزیت های ذکر شده، برای توسعه و تولید پایدار در گلخانه و سایر محیط های کنترل شده (کارخانه تولید گیاهی و سایبان ها) و افزایش بهره وری استفاده از آب و انرژی، مؤسسه برآن شد تا برنامه "جنبه های مهندسی گلخانه و محیط های کنترل شده " را برای اجرا طی زمان 4 سال، تدوین نماید. محورهای اصلی این برنامه در رابطه با استفاده بهینه از آب و انرژی، بازار، فناوری، سازه و تجهیزات، کاهش ضایعات و افزایش ماندگاری، مدیریت تولید و تهیه مناسب نهاده بوده که چالشهای آن در 14 محور بصورت زیر پیش بینی شده است:
چالش ها
- کمتوجهی به مکانیابی مناطق مستعد برای احداث گلخانه ها
- احداث، تجهیز و بهرهبرداری ناقص از گلخانهها
- مدیریت نامناسب نهادههای تولید مناسب در گلخانه ها
- مدیریت نامناسب آبیاری، تغذیه و زهکشی در گلخانهها
- کنترل آفات و بیماریهای گیاهی در گلخانهها
- بالابودن قیمت تمامشده محصولات گلخانه ای
- پایین بودن سطح مدیریت واحدهای تولیدی گلخانهای
- پایین بودن عملکرد محصول در واحد سطح و بهره وری تولید
- مشکلات برداشت، پس از برداشت و بازاررسانی محصولات گلخانهای
- کمبود سرمایهگذاری در بخش کشاورزی
- ریسک تولید، نوسانات بازار و پایینبودن قیمت فروش محصولات گلخانهای
- عدم وجود تشکلها و تعاونیهای تخصصی و کارآ در تولید و فروش محصولات گلخانهای
- ضعف برنامههای آموزشی، تحقیقاتی و ترویجی گلخانهای در شناسائی و معرفی دانش فنی و فناوری های روز دنیا برای مدیریت گلخانهها و تولید محصولات گلخانه ای
- نبود هماهنگی مناسب یین وزارتخانه های مرتبط در سیاست ها و برنامههای حمایتی، خدماتی و توسعهای
پیش بینی میشود تا چالش های ذکر شده با انجام پژوهش های کاربردی توسط مؤسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی و سایر مؤسسات مرتبط و همکاری بخش هایی اجرایی و دستگاه های متولی، حل شوند:
الزامات حل چالشهای موجود
- کمک به ایجاد زیرساختهای لازم در مناطق مستعد شناسائی شده برای توسعۀ گلخانهها
- تخصیص اعتبارات لازم برای انجام مطالعات پایه و تولید نقشه های پایه
- همکاری وزارتخانههای نیرو، نفت و راه در انتقال شبکههای برق، گاز و راه به قطبهای گلخانهای تعیین شده
- همسویی و هماهنگی قوای مجریه و مقننه در تسهیل قوانین برای تسریع در اصلاح و تقویت زیرساختها
- اعطای تسهیلات مناسب برای نوسازی و بهسازی گلخانه های سنتی کشور
- تهیۀ دستورالعملهای فنی - کاربردی لازم برای نوسازی و بهسازی گلخانه های سنتی
- تخصیص اعتبارات لازم و تاسیس صندوقهای اعتباری اختصاصی برای حمایت از توسعۀ گلخانه ها در کشور
- ساماندهی به زیرساختهای سیاسی و روابط خارجی کشور
- تدوین و ابلاغ قوانین حمایتی برای توسعۀ گلخانه ها در کشور
- الزام به اجرای استاندارهای ملی سازه، پوشش و تجهیزات گلخانه ای و به روز کردن استاندارهای ملی
- تدوین، ابلاغ و الزام به رعایت حداقل شرایط علمی و فنی لازم برای سازندگان تجهیزات گلخانه ای
- ساماندهی به نحوۀ تامین و عرضۀ نهادههای تولید در گلخانه ها (بذر، کود، سم و ....) وضع الزامات قانونی برای تامین و عرضۀ نهاده های با کیفیت
- اعطای تسهیلات برای بومی سازی و ارزان سازی تجهیزات بازچرخانی آب در کشت های هیدروپونیک بسته
- نظارت مستمر بر نحوۀ کنترل آفات و بیماریهای گیاهی در گلخانههای کشور
- نظارت مستمر بر نحوۀ مصرف کمی- کیفی سموم شیمیائی در گلخانه های کشور
- حمایت از احداث گلخانه های تجاری و تولید در آنها
- فراهم کردن امکان صادرات محصولات گلخانهای با هدف ارزآوری
- تدوین قوانین مناسب جهت ارتقای پلکانی بهره وری نهادههای تولید
- تدوین قوانین مناسب جهت ارتقای پلکانی کیفیت سازه، پوشش و تجهیزات گلخانه ای
- تامین فناوریهای گلخانه ای مورد نیاز کشور
- تامین اعتبارات لازم برای در دسترس قرار دادن نهاده های کشت گلخانهای با کیفیت و قیمت مناسب
- تامین فناوریهای گلخانه ای مورد نیاز کشور و تامین اعتبارات لازم
- تهیه الزامات قانونی برای انجام طراحی و احداث سازه توسط شرکتهای مهندسی مشاور و مجری دارای رتبه
- ایجاد زنجیرۀ ارزش در فرآیند تولید محصولات گلخانه ای بویژه برای شهرکها و مجتمع های گلخانه ای کشور
- اختصاص اعتبارات لازم برای تامین وسایل حمل و نقل مناسب و تجهیز آنها برای حمل و نقل محصولات گلخانه ای جهت جلوگیری از کاهش کیفیت و افزایش ماندگاری محصولات گلخانه ای
- تعهد دولت در ارائه پشتببانی مالی بلاعوض در ارائه برخی هزینه ها بویژه در زمینه سورتنیگ و بسته بندی محصولات صادراتی
- ارائه یک برنامه جامع با هدف ارتقای کیفی محصولات تولیدی در گلخانه و افزایش ماندگاری آن پس از برداشت
- حمایت از مطالعات بازرگانی برای صادرات و افزایش ماندگاری محصولات گلخانه ای
- اختصاص تسهیلات به صنایع تبدیلی و تکمیلی محصولات گلخانه ای
- ثبات بخشی به شرایط و نوسانات اقتصادی و سیاسی کشور
- توجه به اصل عرضه و تقاضای محصول در تعیین قیمت واقعی
- الزام تولیدکنندگان و عرضه کنندگان برای اطلاع رسانی صحیح از میزان و قیمت نهاده های مصرفی و ثبت دقیق اطلاعات در گمرکات کشور بصورت تصویری روی خط
- ایجاد جذابیت لازم و کافی برای سرمایهگذاران این حوزه
- شناخت مدیران بالا و قانونگذاران نسبت به اهمیت موضوع حمایت برای تاسیس و تقویت تشکلها و تعاونیهای تخصصی و صنفی
- ایجاد مراکز مشاوره خصوصی برای ایجاد تشکل های کشاورزی
- تسیهل روندهای قانونی ایجاد تشکلهای کشاورزی
- تربیت مدرسان لازم برای رشته ها و گرایشهای تخصصی در حوزۀ صنعت گلخانه و تولیدات گلخانه ای
- فراهم کردن امکان تبادل اندیشه و تجربه با دنیای پیرامون (در سطح منطقه ای و بین المللی)
- شناخت مدیران سطح بالا و قانونگذاران نسبت به اهمیت موضوع دادن مجوزهای لازم برای ایجاد و انتشار مجلات کاربردی (علمی- پژوهشی و علمی- ترویجی) لازم این حوزه
- حل چالشهای سیاسی و روابط بینالملل کشور
- تدوین سیاست ها و برنامههای مناسب حمایتی، خدماتی و توسعهای گلخانه ها
